مطالبات علمی

مطالبات علمی از رئیس دولت دوازدهم

مهدی گلشنی و محمدمهدی شیخ جباری

( از اعضای فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران)

چکیده

در آستانه انتخابات ریاست جمهوری قرار داریم و رای‌دهندگان در انتخاب خود به معیارهای مختلفی توجه می‌کنند.  اغلب خواسته‌های اکثریت اقشار مختلف جامعه معمولاً وجوه و جنبه‌های مختلف "توسعۀ کشور" را دربر ‌می‌گیرد. یکی از ابعاد و وجوه توسعۀ کشورها که در توسعۀ اقتصادی و اجتماعی و در "کیفیت زندگی" شهروندان نمود و تاثیری مستقیم دارد توسعه و رشد علم در کشور است. بنابراین به‌جاست که شهروندان در انتخاب خود به برنامه‌ها و نکات نامزدها در مورد رشد علم کشور نیز توجه داشته باشند. در این نوشتار ما به عنوان اعضایی از جامعه دانشگاهی اهم مسائلی را که علم و جامعۀ علمی کشور با آن مواجهند، مطرح می‌کنیم.

مقدمه

انتخابات و به ویژه انتخابات ریاست جمهور زمانی است که نامزدهای مختلف شخصیت، سوابق و تواناییهای خودشان و دیدگاهها و  برنامه‌های خود را مطرح می‌کنند و آن را به محک رای شهروندان می‌گذارند. رییس جمهور به عنوان رییس قوه مجریه و شخص دوم کشور نقش عمده‌ای در جهت‌گیری و تحولات کشور دارد و به نوعی زندگی تمامی احاد جامعه را متاثر می‌کند. بنابراین لازم است که رای‌دهندگان توجه کافی به انتخاب خود بنمایند. طبیعی است که عمدۀ دغدغه‌ها و مطالبات عموم مردم حول محورهای امنیت کشور، امنیت اقتصادی به خصوص تامین معیشت و امنیت شغلی و حوزۀ سلامت و بهداشت باشد. به بیانی بهتر، و در یک کلام، خواستۀ طبیعی و به حق مردم بهبود کیفیت زندگی است و عمده نامزدها هم با توجه به همین خواسته شعارهای خود را مطرح می‌کنند. اما سؤال اساسی این است که واقعاً دستیابی به امنیت پایدار اجتماعی، اقتصادی و سلامت در مقام عمل و با توجه به واقعیتهای کشور ما چگونه حاصل خواهد شد؟

این سؤال تنها در مورد کشور ما مطرح نیست و شهروندان تمامی کشورهای جهان نیز با همین سؤال مواجهند. البته این مساله ابعاد بسیار دارد و اصلاً مساله ساده‌ای نیست. جواب دادن به این سؤال نیازمند مطالعات عمیق و ریشه‌ای و تحلیلهای دقیق و کارشناسانه، با در نظر گرفتن شرایط خاص هر کشور  است. فارغ از جزییات و تفاوتهای بعضاً مهم شرایط محیطی، فرهنگی و تاریخی جوامع مختلف، راه حلی که امتحان خود را در بسیاری از کشورها پس داده تحت عنوان "توسعۀ پایدار" شناخته ‌می‌شود، یعنی بهبود کیفیت زندگی مردم نهایتاً در گرو توسعۀ پایدار کشور است.

یکی از محورهای مهم توسعۀ پایدار کشور توسعۀ علمی است، یعنی توسعه‌ای که با روشها و مبانی علمی انجام شود. برای جوامع و کشورهایی به بزرگی  ایران لازم است که توانایی برنامه‌ریزی و اجرای توسعه علمی کشور (یا حداقل بخش قابل توجه آن) از نیروهای متخصص داخلی  تامین گردد و این نیازمند توسعۀ علم در کشور است. به صورت خلاصه: توسعۀ علمی کشور نیازمند توسعۀ علم در کشور است. اما توسعه و رشد علم و سطح علمی کشور نیز خود جوانب فراوان دارد و نه تنها نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و کارشناسانه از تحصیلات پیش دبستان تا سطوح عالی دکتری است بلکه نیازمند توجه به پژوهش و نو آوری در علم است. برای رشد علمی علاوه بر آموزش علم و دیدگاه علمی نیازمند توجه به پژوهش نیز هستیم.

در این جا به تبیین اهم موارد مربوط به توسعۀ علم  در کشور و مطالبات علمی و جامعۀ دانشگاهی، از دید خود  می‌پردازیم.

(1) آموزش عمومی- آموزش رسمی قبل از دانشگاه

مطابق قانون اساسی دولت موظف است امکان تحصیل رایگان آحاد افراد کشور را فراهم آورد و این از طریق نظام آموزش رسمی کشور انجام می‌شود. برنامه‌های آموزش رسمی باید در جهت توانمند و آماده سازی افراد برای زندگی در فضای واقعی جامعه و مبتنی بر روشهای مطالعه شده و محک خورده آموزش و تربیت باشد. در اجرای موفق برنامه‌های درسی دو عامل: (الف) آموزگار تربیت شده ای که دغدغه معیشت ندارد و (ب) مکان و محیط استاندارد آموزشی، نقش اساسی دارند.

عملکرد دانشگاه فرهنگیان ،که ظاهراً با هدف تامین آموزگار در چند سال اخیرتاسیس شده،  نابسامانیها و نگرانیهای جدی را در حوزۀ پرورش آموزگاران توانمند به وجود آورده است.

(2) جایگاه دانشگاه در کشور

هرجامعه‌ای برای ثبات خود نیاز به گروه‌های مرجع اجتماعی در موضوعات مختلف دارد. دانشگاهها در جایگاه مرجعیت علمی قرار دارند و این مرجعیت در وهله اول بایستی توسط دولت و در راس آن رییس جمهور به رسمیت شناخته شود. در تفکر، گفتار و عمل این بدان معناست که او در حل مسائل مختلف کشور بر توان علمی دانشگاهها اعتماد و تکیه کند و معتقد به توانمند کردن و ظرفیت‌سازی در دانشگاهها برای حل مسائل کشور باشد. برخی از مسائل مهمی که برای آنها باید به دانشگاهها مراجعه کرد عبارتند از: بحران محیط زیست و زیست بوم کشور؛ خطر جدی وقوع زلزله در بیشتر نقاط کشور و نحوه مقابله با آن؛ بهره‌وری بهینه از منابع انرژی با توجه به مزیتهای نسبی کشور؛ فراوری محصولات معدنی و کشاورزی کشور؛ امنیت و سلامت غذایی-دارویی کشور.

(3) علوم پایه اساس توسعۀ علم  درکشور است

تقسیم‌بندی موضوعی در علم نمودی صریح در عناوین رشته‌های مختلف دانشگاهی دارد که همه با آن آشنا هستند. برخی از علوم مانند علوم مهندسی و پزشکی به کاربرد نزدیک‌ترند و با فاصله زمانی کمی از کشف یا اختراع در قالب فناوری و خدمات در زندگی مردم نمود می‌یابند. علوم پایه و زیرساختهای علمی کشور به مثابه سرمایه‌گذاری بلند مدتی هستند که معمولاً حکومتها انجام می‌دهند و متضمن پیشرفت فناورانه، صنعتی و پزشکی کشورها در آینده اند. به قول معروف "علم امروز تکنولوژی فردا است."

(4) اهمیت مراودات علمی بین‌المللی

 در طول تاریخ مکاتب مختلف علمی در کشورهای مختلف وجود داشته و دارد و  مراودات علمی و ارائه نتایج علمی و پژوهشی به سایر متخصصین هم‌رشته و به نقد گذاردن این ایده‌ها و دستاوردها در مجامع علمی همواره بخش مهمی از فرهنگ علمی و متضمن پیشرفت و اعتلای علم بوده است.  علی‌رغم کاهش فاصله ما با مرزهای دانش، به خصوص در سالهای اخیر، سطح علمی در کشور ما هنوز با مرزهای دانش فاصله قابل ملاحظه‌ای دارد. هر چند کاهش هرچه بیشتر این فاصله در وهله اول تلاش هرچه بیشتر دانشمندان ما را می‌طلبد، داشتن مراودات مستمر و جدی با مجامع علمی و دانشگاهی بین‌المللی بخشی غیر قابل اغماض است و جایگزین دیگری ندارد. بدون مراودات جدی بین‌المللی علمی و قرار داشتن در متن تحولات علمی ما هیچ‌گاه به مرزهای دانش و توسعه علم نخواهیم رسید. ما نباید صرفاً بر آنچه که از غرب اخذ می‌کنیم تکیه کنیم، بلکه باید همواره در فکر نوآوری علمی در سطح دانش روز باشیم، چیزی که بسیار مغفول واقع شده و از آن دور هستیم.

انتظار از رییس جمهور، معاون علمی و وزیر علوم او و دستگاههای ذی‌ربط این است که اهمیت ورود به و حضور در مرزهای دانش را بشناسند و ملزومات آن را درک کنند و راه را برای آن هموار نمایند. بخشی از این مهم با اصلاح آیین‌نامه‌های مربوط و وزن دادن به تلاش برای حرکت در مرزهای دانش و بخشی از آن از طریق تسیهل ارتباطات و مبادلات معنادار علمی بین‌المللی قابل انجام است.

(5) اهمیت تدوین و رعایت استانداردها و کیفیت در تمامی آیین‌نامه‌ها و دستورالعملهای اجرایی، به ویژه در مسائل مربوط به دانشگاهها و برنامه‌های علمی کشور

نکته‌ای که تقریباً  در تمامی مسائل کشور به آن کم‌توجهی می‌شود مفهوم استانداردها و لزوم رعایت آنها است.  مفهوم استاندارد منحصر به کالاها و خدمات مصرفی نیست، بلکه برای آموزش و پرورش و نوع و روش مدیریتها و تدوین آیین‌نامه‌ها و مقررات اجرایی نیز چارچوبهای استاندارد وجود دارد. لزوم تدوین و رعایت استانداردها و این که استانداردها متضمن حداقلی از کیفیت باشند، نیاز به فرهنگ‌سازی وسیع دارد. انتظار از رییس جمهور (هم به عنوان رئیس قوه مجریه و هم به عنوان رئیس شورای عالی انقلاب فرهنگی) و مجموعه‌های تابعه وی توجه درخور به مساله استانداردها و فرهنگ‌سازی در این مورد است.

 آموزش چه در دورۀ قبل از دانشگاه و چه در دانشگاه و همچنین پژوهش- چه مراحل انجام پژوهش و چه وسایل و آزمایشگاههای پژوهشی- استانداردهای شناخته شده بین‌المللی دارند و توجه به آنها لازمه پیشرفت و ارتقای کیفیت علمی- پژوهشی است.