انجمن فیزیک ایران

دلیل اهمیت ویژه انجمن فیزیک در این برهه خاص:

الف-در شرایط کنونی کشور که ناامیدی و بی انگیزگی عمومی غیرقابل انکار هست پناه بردن به آغوش علم سالم ترین، مفیدترین و پرثمرترین مفر است. با توجه به بعد پررنگ اجتماعی انجمن فیزیک این نهاد نسبت به سایر نهادهای علمی (نظیر پژوهشگاه دانش های بنیادی) می تواند نقش برجسته تری در جذب توده های افسرده و بی انگیزه به سمت علم و سپس انگیزه-بخشی به آنها ایفا کند.

ب- وقتی فیزیکدانان کشور در قالب برنامه های مختلف علمی به تواتر در کنارهم گرد می آیند نیرویی اجتماعی شکل می گیرد که می تواند در بزنگاه های تاریخی نقش آفرین باشد. در حضور چنین نیروهایی می توان امید داشت که در پس هر تحول و افت و خیز اجتماعی آینده ای روشن در انتظار خواهد بود.

ج- همه روزه از سوی نهاد های رسمی داخل کشور مدعیان حرف هایی آغشته به خرافات و جهل در مورد علم می زنند که در فضای مجازی سوژه تمسخر مردم می شود. از سوی دیگر رسانه های اپوزیسیون حین تمسخر این ادعاها نگرشی پوپولیستی را در مورد علم ترویج می کنند. مثلا افرادی مثل فیروز نادری (مدیر علمی اما نه لزوما دانشمند درجه یک) یا انوشه انصاری (فضانورد تفریحی) یا ایلان ماسک و...... را به عنوان سمبل علم معرفی می کنند! این دومی خطرناک تر هست چون مردم مسخرگی ادعاهای خرافه آلود رسانه های داخلی را درک می کنند ولی اغلب مردم، نادرستی این قبیل حرف های پوپولیستی از سوی رسانه های اپوزیسیون خارج از کشور را درک نمی کنند. انجمن فیزیک و انجمن های علمی مشابه در معرفی علم واقعی به مردم ایران نقشی موثر دارند. در غیاب این ایفای نقش دانشمندان کشور -از هر دو سو- بسیار ضربه خواهند دید.

دلیل اهمیت کنفرانس های تخصصی انجمن فیزیک:

این کنفرانس ها هر سال در شهری متفاوت برگزار می شوند و محل گردهم آمدن فیزیکدانان کشور از شهرهای مختلف هستند. همین باعث می شود که بخشی از مردم این شهرها با این گونه رویداد ها آشنا شوند و احیانا به علم علاقه مند گردند. اگر در حاشیه برنامه یک سخنرانی عمومی برای مردم شهر هم برگزار شود نتیجه دو چندان خواهد داشت.

اگر شرکت کننده های کنفرانس ها در حضور در جلسات، جدی باشند تاثیر بسیار بزرگی در بهبود اعتماد به نفس شرکت کنند ه های جوان و نیز ایجاد انگیزه برای بالا بردن کیفیت کار پژوهشی خواهند گذاشت. تجربه برگزاری همایش های سالانه در دهه ۹۰ توسط آقای دکتر رضایی اقدم در تبریز نشان داد که وقتی این گونه رویداد ها استمرار داشته باشند و سخنرانان مدعو خود را مکلف بدانند که در سخنرانی دانشجویان حضور فعال داشته، به دقت سخنرانی ها را دنبال کنند تاثیر مثبت روی دانشجویان-به خصوص دانشجویان دختر- مشهود خواهد بود.

اگر کیفیت سخنرانی ها بالا باشد قطعا انگیزه حضور فعال توسط فیزیکدانان کشور بالا می رود. به تدریج شرکت سالانه در این همایش ها تبدیل به سنتی بین فیزیکدانان می شود. نظیر سنت شرکت در همایش های اسپن در آمریکا یا برخی همایش ها در ایتالیا و یا آلپ که تبدیل به سنتی خانوادگی گشته است. در چارچوب فرهنگی کشور ما، ایجاد چنین سنتی دور از ذهن نیست.

دلیل اهمیت ویژه کنفرانس های تخصصی انجمن فیزیک در چند سال آتی:

دلیل اول همین افسردگی عمومی است. وقتی افراد در همایش های حضوری در شهرهای مختلف کنار هم باشند و در مورد علاقه مشترکشان (فیزیک) صحبت کنند افسردگی کمرنگ تر می شود . این واقعیت که هر سال در شهری متفاوت برگزار می شود بعد تفریحی و سیاحتی هم به رویداد می دهد و بیشتر در رفع افسردگی کمک می کند (همایش هایی که ما در پژوهشگاه برگزار می کنیم تا این اندازه در این جهت موثر نمی توانند باشد.) به قول معروف، کنفرانس های انجمن فیزیک هم فال هستند و هم تماشا.

دلیل دوم آن که به دلیل کرونا ما نسلی از فارغ التحصیلان دکتری داریم که به اندازه کافی در همایش های حضوری شرکت نکرده اند. این نکته باعث ضعفی علمی-جتماعی شده که دیر یا زود خود را می نمایاند. همایش های انجمن فیزیک در کنار همایش هایی که آی-پی-ام و سایر موسسات برگزار می کنند می توانند این نقص را برطرف کنند.

دلیل سوم هم آن که با توجه به بالا بودن نرخ ارز و سایر موانع، سفر علمی به خارج محدود تر شده است. جا دارد با تقویت کنفرانس های داخلی بخشی از این کمبود برطرف شود.

آیا گردهمایی سالانه اعضای انجمن فیزیک می تواند جای این همایش ها را بگیرد؟

با توضیحاتی که در بالا دادم فکر کنم بدیهی هست که جواب منفی است. گردهمایی سالانه برای تجدید خاطرات و..... بسیار مفید هست اما جای مناسبی برای آن نیست که یک دانشجوی فوق لیسانس ارائه علمی کند و از جمع، اعتماد به نفس یا روحیه بگیرد.

در چنین گردهمایی ای یک دانشجوی فوق لیسانس یا دکتری در هیجانات تجدید دیدار دوستان قدیمی نادیده گرفته می شود و اعتماد به نفس و روحیه خود را بیشتر از دست می دهد.

آیا کنفرانس های انجمن فیزیک پتانسیل بهبود کیفی دارند؟

قطعا بله. هر هفته چند مقاله با کیفیت مناسب در آرشیو، توسط فیزیکدانان ایرانی از سراسر ایران منتشر می شود. اگر این افراد انگیزه ارائه یافته های علمی خود را در کنفرانس انجمن فیزیک بیابند کیفیت همایش ها بالا می رود.

چه چیزی مانع می شود که فیزیکدانان ایرانی اکراه داشته باشند در کنفرانس های انجمن فیزیک ارائه داشته باشند؟

تجربه من از عضویت در کمیته برگزاری این همایش ها آن هست که سخنرانان مدعو معمولا دست رد به دعوت نمی زنند مگر این که واقعا برایشان مقدور نباشد. اما شرط ارائه مقاله فارسی ان هم به شرط تعهد به عدم فرستادن نتایج به مجلات معتبر، افراد را پس می زند و انگیزه شرکت را از آنها می گیرد. ظاهرا این شرط و شروط سالها پیش --هنگامی که تعداد بسیار کمی مقاله از ایران منتشر می شد --گذاشته شده است تا افراد به انگیزه به دست آوردن امتیاز ارائه مقاله در فرم های ترفیع و ارتقا شرکت کنند. الان سطح علمی جامعه علمی ایران بالا رفته و اغلب فیزیکدانان برجسته کشور چندان نیازی به این امتیاز ها حس نمی کنند (امتیازهای لازم را از طریق چاپ مقالات در مجلات معتبر بین المللی به دست می آورند.) می دانیم که یکی از شروط «وتویی» ارتقا از استادیاری به دانشیاری و..... نگارش مقاله فارسی است. اغلب فیزیکدانان برجسته کشور به این منظور ترجیح می دهند مقاله ای ترویجی به فارسی بنویسند و یا مجلات فارسی معتبرتر (نسبت به مقاله نامه کنفرانس انجمن) را بر گزینند.

چه باید کرد؟

اگر در سایت ثبت نام کنفرانس های انجمن امکان ارائه چکیده (تنها چکیده به جای مقاله کامل بدون اخذ تعهد به عدم انتشار در مجلات معتبر) باز شود عده بسیار زیادی انگیزه شرکت و ارائه در همایش خواهند داشت. این سیاستی هست که اغلب همایش های مشابه در دنیا به کار می گیرند. در این گونه همایش ها معمولا فقط چکیده می خواهند نه مقاله کامل. در نتیجه هر کسی که مقاله ای جدید نوشته و آن را به یک مجله معتبر ارسال می کند انگیزه دارد که در همایش هم شرکت کند و آن را برای همکاران ارائه دهد.

من پیشنهاد نمی کنم که به یک باره امکان ارائه مقاله کامل را حذف کنیم. می توان به مدت دو سال هر دو گزینه را باز گذاشت و سپس با بررسی آمار شرکت کننده ها ونظر سنجی از سخنرانان و شرکت کننده ها و بازخورد خواستن از برگزار کننده ها تصمیم گرفت که آیا گزینه مقاله کامل را باز بگذارند یا به کل ببندند. به این ترتیب تصمیم سنجیده تر می شود و مخالفت کمتری هم بر می انگیزد.

چه کسی می تواند این کار را انجام دهد؟

هیئت مدیره انجمن فیزیک. اگر جمعی همدل باشند به راحتی و بدون هزینه می توانند این کار را برای سال آینده انجام دهند.

آیا انجمن فیزیک باید دنبال اسپانسر برود؟

تجربه تلخ سینمای ایران به ما می آموزد که از اسپانسر باید ترسید نه آن که برای آن نامه فدایت-شوم نوشت. سینماگران برجسته کشورمان همچون خانم منیژه حکمت به ما می گویند که «پول های کثیف» چه بلایی به سر سینمای مستقل و پیشروی ایران آوردند.

ما تجربه تلخ آنها را تکرار نکنیم و آبرو و اعتباری که به سختی طی سالها کسب کرده ایم به پای پولشویان به طمع چندرغاز نریزیم. از ماجرای سریال شهرزاد بیاموزیم و عبرت بگیریم.

مشاهده شخصی من نشان می دهد که برخی از این «خود-آقازاده- -پنداران» (!!!) و همچنین «خود-دامادآقا-پنداران» ادعا می کنند که خیلی متنفذند و اسپانسر پیدا خواهند کرد. مدتی هم بقیه را با آن می گذارند سر کار. ولی می بینید در تکمیل یک فرم درخواست پژوهانه هم -که از دست یک فیزیکدان متعارف در همان رده سنی به راحتی برمی آید- عاجزند! بعدش ادعای آوردن واقف و اسپانسر دارند! مدتها این قبیل افراد بقیه را سر کار می گذارند. انجمن نباید وقت و اعتبار خود را بازیچه این قبیل «خود-آقازاده-یا داماد آقا-پنداران» کند.

من حتی به جذب وقف از نهاد های دینی هم بدبین هستم. معمولا در مقابل انتظاراتی دارند که انجمن فیزیک نباید زیر بار آن رود. اگر زیر بار آن برود به زودی خواهیم دید پژوهشگری که مدعی است به عنوان مثال ابرتقارن از فلان متن دینی استخراج شده از مطرح ترین فیزیکدانان درجه یک کشور هم ارج و قرب بیشتری یافته!

پس انجمن فیزیک چگونه می تواند نیازهای مالی خود را تامین کند؟

گرفتن حمایت مالی از موسساتی علمی نظیر خود آی-پی-ام یا دانشگاه آزاد یا موسسات خیریه علمی نظیر بنیاد البرز (ربطی به مدرسه البرز ندارد) بد نیست. اما به نظر من انجمن به عنوان یک نهاد به واقع دموکراتیک و مردمی باید هزینه های خود را از طریق حق عضویت و نیز وقف های کوچک اما پرشمار از طرف مردم عادی رفع کند. در کشور ۸۵ میلیونی ما، یافتن حدود چهار پنج هزار نفر که علم و ترویج علم در ایران جزو دغدغه هایشان هست و حاضرند برای آن سالانه حدود ۱۰-۲۰ دلار خرج کنند چندان سخت نباید باشد. (به دلار نوشتم که تورم نجومی به ریال نوشته مرا چند ماه بعد تبدیل به شوخی نکند!) باین منطقه جایی است که ابن سیناها و ابوریحان ها و..... پروریده. هنوز مردم ما آن قدر علم دوست هستند که بین آنها ۴-۵ هزار نفری هم بخواهند چنین خرجی بکنند. با این بودجه می شود نیاز های مالی انجمن فیزیک را به راحتی برآورده کرد.

البته این مستلزم آن هست مردم ما اثر مثبت انجمن فیزیک را در جامعه مشاهده کنند. انجمن باید برونداد داشته باشد. با توجه به بدنه جامعه فیزیک امروز ایران این کار شدنی هست.

امثال من هم در مورد آن می نویسیم.

روزی از ریاست وقت انجمن شنیدم که «انجمن جزو نادر نهادهای دموکراتیک در کشور هست. برای تقویت فرهنگ دموکراسی هم که شده باید از این نهاد حمایت کرد.» (نقل به مضمون) حرف درست و بسیار حکیمانه ای است. البته در هر دموکراسی پاسخگویی به مالیات دهندگان (یا در مورد نهاد به حق عضویت پردازان) جزو واجبات هست. انجمن باید به جای جذب اسپانسر خود را به مردم ایران -به خصوص به فیزیکدانان کشور- ثابت کند که دارد کار مفیدی که ارزش حمایت دارد انجام می دهد.

من معتقدم انجمن چنین می کند و برای همین همه ساله حق عضویت می پردازم. اگر بهتر از این عمل کند علاوه بر پرداخت حق عضویت خود، عده بیشتری را ترغیب می کنم که عضو شوند و حق عضویت پرداخت کنند.

انجمن برای تامین هزینه ها باید روی این فعالیت ها سرمایه گذاری کند نه آن که چشم طمع به چکیدن قطره ای از اسپانسر های فاسد داشته باشد ویا دل به «خود-آقازاده-پنداران» مدعی بسپارد و خود را مَچَل آنها کند. اگر تا به حال دنبال این قبیل جذب اسپانسر نرفته نقطه قوت انجمن هست نه نقطه ضعفش. باید آن را حفظ کرد.

آیا انجمن فیزیک باید موضع سیاسی بگیرد؟

بند اول اساس نامه انجمن تصریح می کند که انجمن غیرسیاسی است. بنابراین جواب «نه» قاطع هست. بزرگترین خدمت سیاسی انجمن آن هست که افراد با گرایش های مختلف سیاسی و دینی و هویتی را دور فیزیک جمع می کند و دیالوگ ایجاد نماید. بزرگترین خدمت اجتماعی انجمن هم آن هست که بعد از شکست (یا رکود موقت) جنبش های سیاسی که موج افسردگی جامعه را در برمی گیرد با پناه دادن مردم در آغوش گرم و امن علم، جلوی برخی رفتارهای پرخطر(نظیر خودکشی یا اعتیاد) را بگیرد. روانشناسان به ما می گویند این امکان وجود دارد که با رفتن به آغوش علم بشود از عواقب افسردگی گریخت. تجارب و مشاهدات شخصی ما هم این نکته را تایید می نماید.

آیا انجمن فیزیک حتما باید در طرفداری از فیزیکدانانی که به انگ های سیاسی به دردسر می افتند اقدامی کند؟

این وظیفه نهادهای صنفی است . من در اساسنامه انجمن فیزیک ندیدم که وظیفه صنفی برعهده آن گذاشته شده باشد. حتما اعضای انجمن به دلیل انسانی و صنفی باید اقدامی نمایند اما به نظر من نباید به عنوان و به نام انجمن این کار را انجام دهند چون که در این صورت انجمن هزینه ای می پردازد که نمی تواند از زیر آن کمر راست کند.

علی الاصول این کارها را کانون صنفی استادان باید انجام دهد. شاید تعجب کنید اما واقعا نهادی به این نام (یا مشابه آن ) هست.! در آستانه یکی از انتخابات ریاست جمهوری، دار و دسته یکی از کاندیداها که استاد دانشگاه بود این نهاد صنفی را بنیان نهادند . از آن پس، هر بار که آن شخص برای نمایندگی یا ریاست جمهوری کاندید می شود کانون صنفی استادان خودی نشان می دهد و بعد غیب می شود!!!!

اگر کسی به انجمن فیزیک خرده گرفت که چرا در این موارد موضعی نمی گیرد مسئولان انجمن باید بی هیچ احساس عذاب وجدانی و بدون هیچ نوع حس جوگیری این افراد را به آن کانون صنفی ارجاع دهند و بگویند بروید یقه آنها را بگیرید نه انجمتی که با امکانات ناچیز این همه خدمت به علم مملکت می رساند و در اساسنامه اش هم چنین وظیفه ای تعیین نشده است. مبادا انجمن جو گیر شود و از ترس ملامت ها موضعی بگیرد که بر آن هزینه ای تحمیل شود که نتواند از زیر آن قد راست کند.

اونهایی هم که از روی حسن نیت (و نه بدخواهی برای انجمن یا عقده های شخصی) چنین خواسته ای ازانجمن دارند بعد از چند سال که جوگیری ها تمام شد تشکر خواهند کرد که انجمن جو گیر نشده است.

آیا انجمن باید فعالیت های جدید آغاز کند؟

بهتر است انجمن بر بهبود کیفی همین فعالیت های موجودش تمرکز کند.

آیا شاخه ای جدید لازم هست؟

به نظر من جای یک «شاخه ترویج علم فیزیک» در انجمن خالی است. مخصوصا با توجه به این که «ترویج علم فیزیک» جزو وظایف اصلی انجمن در اساسنامه معرفی شده است. به علاوه اگر انجمن در این زمینه فعال تر باشد درجامعه شناخته شده تر می شود و امکان افزایش در آمد از طریق حق عضویت بالاتر می رود.

البته در کشور ما یک انجمن ترویج علم هم هست اما آن انجمن بیشتر روی جنبه های کاربردی ترویج علم نظیر آگاهی در زمینه زلزله تمرکز دارد.

نوع ترویج علم مد نظر فیزیک دانان متفاوت هست و بر دو محور تمرکز دارد:

الف- ترویج علم به منظور خرافه زدایی و مبارزه با شبه علم و ضد علم

ب- علاقه مند نمودن مردم به خصوص جوانان و نوجوانان به فیزیک جهت جذب آنها به این رشته

هر دو مورد جزو دغدغه های اصلی فیزیکدانان کشور هست. به خصوص دومی در سالهای اخیر -که استقبال از علوم پایه در کنکور و انتخاب رشته کاهش یافته- دغدغه مهمی برای فیزیکدانان کشور شده است.

تا جایی که من شناخت دارم انجمن ترویج علم چندان دغدغه ای در این زمینه ها ندارد و اعضای کلیدی آن چندان رغبتی به جذب فیزیکدانان نسل نو که برای این دو دغدغه پاسخ ها و راه حل های موثر دارند ندارد.

اما شاخه ترویج علم انجمن فیزیک برای این دسته از عزیزان می تواند خانه ای مناسب باشد.

در مورد ظرافت های این دو محور به طور کوتاه تعریضی می خواهم داشته باشم. ترویج علم و خرافه زدایی علاوه بر شناخت علم، شناخت روحیات انسان و شناخت جامعه را می طلبد. هرکسی که فیزیک دان خوبی است لزوما در خرافه زدایی موفق نخواهد بود. در واقع فیزیکدانان برجسته که به ظرافت های این کار اشراف ندارند با مبارزه با خرافه برای علم و جامعه فیزیک ایران دشمن خواهند تراشید. منظورم فقط دکانداران ضد علم و شبه-علم نیست. از میان مردم عادی کوچه بازار (خانم های ساده خانه دار و.....) هم خیلی ها دشمن خواهند شد. خرافه زدایی راهکارهای خود را دارد که ما فیزیکدانان اغلب با آن آشنا نیستیم. برای اشنایی به سخنرانی بسیار ارزشمند خانم دکتر قاسمی -فیزیکدان متخصص ترویج علم- می توانید گوش دهید:

https://www.aparat.com/v/L3xKC

https://www.aparat.com/v/KRNGB

در مورد دوم باید بهترین و عمیق ترین فیزیکدانان کشور پیشقدم شوند. در آی-سی-تی-پی برای ترویج علم در کشورهای توسعه نیافته- و احتمالا جذب دختران به سوی علم -کسانی را روانه می کنند که کار علمی قابل توجهی از آنها بر نمی آید. توگویی علاقه مند کردن جوانان به علم -آن هم در کشورهای توسعه نیافته که از علم روز دورترند- ساده ترین کار دنیاست که از دست ضعیف ترین فیزیکدان هایی که به آنجا آمد و شد دارند هم بر می آید!! در واقع وقتی می خواهند دست یکی را که به دلایل سیاسی و... از کشور خود رانده شده اما قادر به پژوهش فیزیک درخور توجه نیست بگیرند و به او کاری دهند این قبیل وظایف را به او می سپارند! حال آن که چنین علاقه مند کردنی مستلزم فرستادن عمیق ترین فیزیکدانان هست که با شنیدن سئوالات چالشی نوجوانان باهوش جا نزند! بعله! اتفاقا همین نوجوانانی که می خواهیم به سوی فیزیک جذبشان کنیم چالشی ترین سئوالات را می پرسند که جوابشان را نمی دانیم. فقط یک فیزیکدان برجسته از عهده این نوع سئوالات برمی اید. نه با دادن پاسخ بلکه با فرمول بندی مناسب سئوال و تشویق نوجوان به این که به مسئله این گونه فکر کند!. یک فیزیکدان نه چندان برجسته با پرخاشی که ناشی از عدم اعتماد به نفس هست آن نوجوان را از علم دلزده می کند. انجمن فیزیک نباید اشتباه آی-سی-تی-پی را تکرار نماید.

عده ای گمان می کنند که برای علاقه مند کردن دختران به فیزیک حتما باید یک زن فیزیکدان را فرستاد که برای آنها سخنرانی کند. حال آن که صرفنظر از جنسیت سخنران، دختران وقتی به علم علاقه مند می شوند که سخنران به سئوالات آنها با دقت گوش کند و پاسخی دهد که رضایت بخش باشد.

نتیجه: با توجه به اهمیت ویژه انجمن فیزیک در این برهه از تاریخ ایران و نقش کلیدی هیئت مدیره این انجمن، انتخابات هیئت مدیره انجمن فیزیک در دی ماه ۱۴۰۲را باید جدی بگیریم.

یاسمن فرزان

پژوهشکده فیزیک، پژوهشگاه دانش های بنیادی

تاریخ نگارش: آبان ۱۴۰۲